Islam in het Seldjoekse en Osmaanse Rijk

Er wordt wel een gesproken over een confrontatie tussen moslimmigranten in Nederland en de christelijke inwoners. Wat men hiermee bedoelt, snap ik eigenlijk nooit. Het is een veralgemenisering van twee groepen die al honderden jaren niet meer in groepsverband handelen. Er was ooit wel een confrontatie tussen het Islamitische Rijk en niet-islamitische volkeren, maar dit was in de zevende eeuw na Christus. Het Islamitische Rijk van de Abbasieden wilde toen zo veel mogelijk volkeren bekeren tot de islam en begon in de zevende eeuw land af te sprokkelen van de Byzantijnen, wat in 1096 tot een climax kwam met de kruistochten.

Deze confrontatie heeft echter helemaal niks te maken met de huidige situatie; het begon niet in de 19e, 20ste of 21ste eeuw maar duizend jaar eerder. Van vijandigheden is dus al een tijdje geen sprake, vooral als we kijken naar het feit dat ongeveer 1300 jaar later de (islamitische) Arabieren de kant van de (christelijke) Britten kozen tegen de (eveneens islamitische) Osmanen gedurende de Eerste Wereldoorlog.

Het Islamitische Rijk ging rond 970 ten onder door de Turkse Seldjoeken, daarna spreekt men ook niet meer van het islamitische rijk, simpelweg omdat de heersers zich 'Sultan' (een Turkse titel) noemden in plaats van 'kalief' (een Arabisch-islamitische en religieuze titel) en dit streng gescheiden hielden. Dit kreeg continuïteit in het Osmaanse Rijk, waar de Turkse vorsten het ook niet zo ophadden met islamitische voorschriften getuige sultan Selim II (1566-1574) die bekend stond als 'de dronkenlap'. Ook onderhielden de Osmanen al in de zeventiende eeuw diplomatieke betrekkingen met de christelijke staten Frankrijk, Venetië en Nederland, zodoende afstappend van het darul-islam- en darul-harb-gedachtegoed van de islam.

De titel van een heerser is natuurlijk slechts één voorbeeld van de vele honderden, maar is hierbij kenmerkend omdat de Turkse nieuwkomers uit het Oosten meer waarde hechtten aan hun eigen titels, zoals 'sultan', dan de islamitische titels, zoals 'kalief'. Dat is niet te simplistisch, maar een mooie overgang in de geschiedenis van de islam door de komst van de Turkse volkeren. Dat de kaliefen voor de komst van de Turkse Seldjoeken ook niet altijd even vroom waren, neemt niet weg dat ze zich wel de leider van de islam bleven noemen en bepaalde aspecten lieten voortbestaan, zoals een verbod op drank. In het Seldjoekse Rijk was drank niet (altijd) verboden, mede door het gebruik van wijn in de christelijke kerk. Dat had weer te maken met het feit dat de Seldjoeken christelijke Armeniërs opnamen in het leger en ze daarbij enkele privileges gunden, zoals het gebruik van wijn in de kerk. In die periode, de elfde eeuw na Christus, was etniciteit van een volk nog lang niet de basis voor een wereldrijk. Ook daarvoor in het İslamitische Rijk werd er niet gebouwd op etniciteit; het waren namelijk vooral de Turkse Memlukken die streden namens het Islamitische Rijk dat onder leiding stondvan Arabieren. Etniciteit werd pas een beginsel met de opkomst van het nationalisme in de negentiende eeuw na Christus; het is nog een grove 1500 jaar te vroeg om in de zevende eeuw (ten tijde van het Islamitische Rijk) al te spreken van 'nationalisme'.

Met de Turkse Seldjoeken kwam er dus een breuk in de continuïteit van het zogehete Islamitische Rijk omdat de wereldlijke leider werd gescheiden van de geestelijke leider. De Turkse sultan kreeg de macht over de wereldlijke en de kalief over de religieuze zaken. Dat bepaalde Rijken, zoals het Seldjoekse Rijk of hun opvolger het Osmaanse Rijk, islamitische elementen hadden, maakte echter niet dat te bestempelen waren als een islamitisch rijk. Zo had het Osmaanse Rijk (1299 – 1922) had niet altijd een sharia en zou dus in dat opzicht qua terminologie niet het hele tijdperk van ruim 600 jaar 'islamitisch' zijn geweest. Los daarvan had het Osmaanse Rijk ook joodse en christelijk rechtbanken. De Osmaanse sultan was ook niet altijd 'de kalief', maar pas na 1517 toen de Memlukse sultan (die de titel droeg) verslagen werd. Het is echter belangrijk om de samenhang te kunnen zien in die regio en de verschillende tijdperken naast elkaar kunnen zetten.

Het Osmaanse Rijk was namelijk geen doorlopend, continu centraal bestuurd land; elk periode had zijn eigen bestuur. Tegen het eind van het Osmaanse Rijk in de negentiende en twintigste eeuw was er sprake van een parlementair bestuur, terwijl dit in de beginperiode van de Osmanen gedurende de viertiende eeuw zeer zeker niet het geval was. In de negentiende eeuw kreeg het Osmaanse Rijk een grondwet, maar werd deze ook weer teruggedraaid door de sultan Abdülhamit II, waarna het geen constitutioneel bestuur meer was maar meer een dictatoriaal regime werd. De context en cohesie zijn dus van uiterst belang: in de beginperiode van het Osmaanse Rijk was er een sultan, die vrijwel alleen het bestuur vormde. Later werden onder sultan Murat I (1359-1389) in Janitsaren geronseld; dit waren niet-Turken en niet-moslims die opgeleid werden als moslim om te dienen als Osmaans soldaat en/of ambtenaar. Janitsaren kregen gaandeweg steeds hogere functies en konden uiteindelijk zelfs sadrazam en/of vezir worden, oftewel de rechterhand van de sultan. Rond de achttiende eeuw kreeg het Osmaanse Rijk met de eerste grote nederlagen te maken en begon corruptie hoogtij te vieren. Steeds meer sultans lieten het bestuur en de controle over het leger over aan de sadrazam en/of veziriazam, die zelf ooit begonnen waren als Janitsaren. In de negentiende eeuw kwam vervolgens de eerste Osmaanse grondwet onder het bewind van sultan Abdülhamit II, waarna er ministers en parlementariërs benoemd werden, waaronder een groot aantal niet-Turkse christenen zoals Armeniërs.

Zodoende kan men ook een specifieke periode van het Osmaanse Rijk aanhalen om vervolgens te beweren dat het Osmaanse Rijk binnen dat tijdsbestek wel degelijk 'islamitisch' te noemen was. Echter, juist het feit dat het altijd maar om marginale tijdsvlakken ging binnen het bestaan van het Osmaanse Rijk, maakt dat er over het algemeen niet gesproken kan worden van een "Osmaans Rijk dat van 1299 tot 1922 ruim 600 jaar bestond en over de gehele periode islamitisch was".

Armand Sağ

27 augustus 2010

© Armand Sağ 2010